زنان به خاطر داشتن برخی خصوصیات طبیعی و خصایل زنانه منجمله داشتن طبعی آرام به مراتب کمتر از مردان مرتکب به جرایم سنگین و محکوم به زندان می شوند. اما نتایج تحقیقات حاکی از آن است که در فواصل سال های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰، تعداد زنان محکوم به حبس در طول این دوره حدود ۵/۴ برابر رشد داشته است. البته باید در نظر گرفت حبس در زندان سبب افزایش نگرانی و استرس را برای زنان در هنگام برگشت از زندان به سمت جامعه و محیط خانواده و تداوم جریان عادی زندگی را به وجود خواهد آورد.
آنچه مسلم است اینکه گروهی از زنان به علت شرایط اجتماعی محیط زندگی خویش و یا به علت نحوه تربیت خانوادگی نامناسب در موقعیت هایی قرار می گیرند که خواسته یا ناخواسته مرتکب جرایم مرتبط با مواد مخدر، تشکیل دادن خانه های فساد و داشتن روابط نامشروع، جرایم مالی و کلاهبرداری، سرقت، سرقت مسلحانه و معاونت در قتل و اعتیاد و … محکوم به زندان شده و دارای سابقه محکومیت می شوند.
زندان از دیدگاه این دسته از زنان چنین توصیف و شرح داده شده است: مکانی است که می تواند موجب جدایی زندانی از محیط جامعه و هر آنچه مورد علاقه اوست شود و این محیط در نهایت موجب قطع ارتباطات با اعضای خانواده و فرزندان و طرد شدن از جامعه منجر می شود. همچنین در بین زندانیان دست بند های عینی و ذهنی وجود دارد که موجب جدایی و حس برتری یا ستیزه جویی بین محکومین می شود. چنانچکه زندانیان مالی ممکن است خود را متمایز از سایر زندانیان بدانند، در مصاحبه های انجام شده با زنان زندانی، آنها اظهار کرده اند که نظام حاکم بر زندان موجب می شود که با گذشت زمان و افزایش مدت حبس، فرد کمتر خود را ملزم به رعایت آن می کند مانند ساعت بیدارباش یا خاموشی، هواخوری و مانند آنها. پس زنان زندانی در طول روز معمولا برای خود برنامه ریزی می کنند. برای مثال شرکت در جلسات گروهی و کارگاه ها، تهیه غذای روزانه، شرکت در کلاس های آموزشی، ورزش کردن و….
از طرفی قدرت و شیوه اعمال آن برای یک زندانی در تعامل با سایر مجرمان نقش تأثیرگذاری دارد، شایان ذکر اینکه خصوصیاتی مانند جثه، ویژگی های فیزیکی، نوع جرم، رفتار و مشخصات شخصیتی، پول و توانمندی مالی، سن و … در ابراز قدرت ارتباط تنگاتنگی دارند. بنابراین داشتن قدرت در برخی از زنان زندانی شرایط مطلوبی را برای آنها فراهم می آورد که امکان دست یابی به آن در دنیای بیرون از زندان برای آنها تقریبا محال است.
یکی از مسائل مهم و اساسی در زندان، ارتباطات زنان زندانی با یکدیگر است که این تعاملات می تواند موجبات تشکیل باندهای داخل زندان را فراهم سازد که البته در بعضی مواقع سبب فراهم آوردن ارتکاب مجدد مجرم، توسعه بزهکاری، آموزش بزهکاری و گاه کشیده شدن دامنه دیگر آسیب های اجتماعی به خارج از زندان را به وجود آورد. شایان ذکر اینکه سازماندهی باندهای داخل زندان معمولا از طول مدت حبس، سن و ویژگی های فیزیکی، نوع جرم، تعداد سابقه و مدت تأثیرگذاری زندانی است که در آخر به نوچه پروری در داخل حبس منتهی می شود.
واقع امر این است که به هر حال زندان محیطی امن و فضایی بدور از دغدغه نیست. زنان زندانی که مرتکب جرایم شده اند ترس از زندان دارند بدین صورت که زنان جوانی که جرم مالی دارند بیش از سایر زنان از حبس می ترسند. قابل ذکر اینکه ترس از محیط و زندان، گونه های مختلفی دارد من جمله ترس از سایر زندانیان به ویژه زندانیان حبس بالا و نوچه های آنها، ترس از درگیری و خشونت، ترس از اعتیاد، ترس از بیمار شدن و …
زنان در طی اقامت خود در زندان تجربه های محیط های متفاوتی را کسب می کنند که بر همه ابعاد زندگی آنها تأثیر می گذارد و در برخی از زنان اثر اصلاحی و در بیشتر آنها باعث بیماریهای روحی و جسمی، افسردگی، ناامیدی و طرد اجتماعی و خانوادگی و تکرار جرم می شود.
بنابراین زندگی در زندان تبعات مثبت و منفی زیادی به همراه دارد که بطور اجمالی به برخی از آنها می پردازیم. یکی از پیامدهای منفی زندان برای زنان طرد شدن از سوی خانواده و اجتماع است و با عنوان «زندانی بی ملاقاتی» از آن نام می برند.
این امر سبب بروز برخی ناراحتی ها بعضاً جسمی و روحی و در نهایت منجر به خودکشی می شود. از دیگر تبعات منفی زندان از هم پاشیدگی کانون خانواده و دوری از والدین یا فرزندان است. از نظر زنان زندانی، حبس باعث جدایی مادران از کودکان و گاهی سرگردانی و بی پناهی آنها می شود که بدنبال آن در برخی موارد کودکان این زنان ناچارند در کنار اقوام و آشنایان و یا حتی در پرورشگاه بسر برند و از مهر مادری بهره ای نبینند.
در مورد کودکان خردسال کمتر از دو سال به علت وابستگی به مادر، این خردسالان باید به همراه مادر در زندان بسر برند و از اینرو صدمات جبران ناپذیری بر زندگی این گونه فرزندان وارد می شود و آنها را از سایر کودکان همسان خود متمایز می شوند و در معرض آسیب هایی همچون بیماری ها و مشکلات تحصیلی و حتی ارتکاب رفتارهای مجرمانه قرار می گیرند. قابل ذکر اینکه مادران زندانی بیش از سایر زنان زندانی تمایل بیشتری برای بازگشت به زندگی و ترک اعمال مجرمانه دارند. از دیگر اثرات منفی زندان، ایجاد حس انتقام و کینه توزی به سایر افراد جامعه است و از دیگر تبعات بد زندان آموزش و یادگیری بزهکاری از دیگر زندانیان است که این مسئله موجب می شود زنان در طول مدت حبس، ارتباط با گروه های خلافکار داخل زندان داشته باشند و بزهکاری آنها مضاعف و دو چندان شود. از طرفی زندان می تواند آثار مثبتی برای زنان زندانی داشته باشد که بررسی یافته های تحقیقاتی نشان می دهند که از نظر زنان زندانی محبس موجب دوری شان از عوامل جرم زا نظیر جدایی از شوهر، دوستان یا والدین و اطرافیان بزهکار شده است.
براین اساس برخی زنان پس از به زندان افتادن قطع رابطه با همسر خویش می کنند، زیرا در طول مدت حبس به این نتیجه رسیده اند شوهرشان نقش کلیدی دربروز مسائل زندگی و زندانی شدن آنها داشته است. آری آنچه مسلم است در بسیاری از مواقع شریک زندگی زن، در وادار کردن، متقاعدکردن یا همراه کردن او در مرتکب شدن جرم نقش بسزایی می تواند داشته باشد. یا با برهم زدن فضای خانه از طریق اعمال خشونت، توهین و تهدید اعمال ترس به منظور سرپوش گذاشتن براعمال مجرمانه شرایطی را فراهم می آورد که زن به ناچار مجبور به کاری می شود که مجرمانه تلقی می شود.
حضور در کلاس های آموزشی و حرفه آموزی و شرکت در جلسات مشاوره و آموزش مهارت های زندگی به لحاظ افزایش سطح توانمندی ها و اطلاعات و پر کردن اوقات فراغت و از سویی برخورداری از برخی حمایت های اجتماعی نظیر دریافت وام و مدارک اعطاء شده در زندان پس از آزادی از نکات مثبت و سازنده پیامد زندان برای زنان زندانی است. همچنین زندان برای برخی از زنان شرایط را فراهم می آورد که می تواند موجب آگاهی آنها از موقعیت و شرایط زندگی و عملکرد رفتاری گذشته و در سطحی بالاتر می تواند موجب قوت بخشیدن باورها و اعتقادات و تحولات درونی شود. چنانچه برخی از زنان زندانی ابراز کرده اند که مدت حبس گرایش های معنوی آنها تغییرات عمده ای پیدا کرده که در نهایت به تقویت اعتقادات مذهبی آنها منجر شده است و تا آنجا پیش رفته که برخی زندان را حق خویش دانسته و آن را ناشی از عملکرد اشتباه و نادرست خویش دانسته اند و در جهت بازسازی و رفع مشکلات و برطرف کردن نواقص عملکردشان بیشتر تلاش می کنند و این مسئله تقریبا در همه جرایم دیده شده است.
امینه شابحی – اداره کل زندان های استان بوشهر
